سارا معصومی
رابطه جمهوری اسلامی ایران با امارت اسلامی (طالبان) هر روز پیچیده‌تر از دیروز می‌شود و هرچند که این پیچیدگی تنها مختص ایران نیست و تمام همسایگان افغانستان با مسائلی کم و بیش یکسان و مشابه دست و پنجه نرم می‌کنند، اما حساسیت‌ها نسبت به این رابطه به دلیل مواضع پیشین جمهوری اسلامی نسبت به این گروه شبه‌نظامی و تلاش تهران برای کمک به دولت‌های افغانستان در ۲۰ سال گذشته بیشتر از سایرین است. در چنین شرایطی کوچک‌ترین تحولی در داخل افغانستان یا در مرز مشترک میان دوکشور به سرعت به موج‌سازی خبری درباره رابطه ایران و طالبان تبدیل می‌شود. از ابتدای تصاحب ارگ ریاست‌جمهوری در افغانستان توسط طالبان و فرار اشرف غنی، رییس‌جمهور پیشین افغانستان یکی از اصلی‌ترین پرسش‌ها این بود که آیا کشورها به سمت به رسمیت شناختن طالبان می‌روند؟ آیا این به رسمیت شناختن به معنای پذیرش تصاحب قدرت به زور توسط گروه‌های شبه‌نظامی و مشروعیت بخشیدن به این روند برای کنار زدن حکومت‌های مشروع و برآمده از پروسه‌ای دموکراتیک نیست؟ آیا بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای مطرح در پرونده افغانستان از مساله به رسمیت شناختن طالبان به عنوان یک اهرم فشار برای وادار کردن این گروه به تشکیل دولت فراگیر با حضور نمایندگان تمام احزاب سیاسی و قومیت‌ها استفاده خواهند کرد؟
موضع جمهوری اسلامی ایران در نحوه تعامل با طالبان و مدیریت بحران به وجود آمده در کشور همسایه از همان ابتدا چندوجهی و البته پرحاشیه بود. در حالی که ایران از ابتدا به رسمیت شناختن طالبان را منوط به تشکیل دولت فراگیر در این کشور کرد اما سفارتخانه در کابل و ۴ نمایندگی ایران در سایر شهرهای افغانستان به فعالیت‌های دیپلماتیک و ارایه خدمات کنسولی ادامه دادند. همزمان دیدارها میان دیپلمات‌ها و سایر مقام‌های ایرانی با مقام‌های حکومت خودخوانده طالبان هم ادامه داشت و شاهد سفر رسمی مقام‌های طالبان به تهران و دیدار با وزیر خارجه بودیم. دیدارهایی که در هیچ کدام از آنها پرچم طالبان در کنار پرچم کشور میزبان قرار نگرفت و همزمان تهران به درخواست نیمه رسمی وزیر خارجه این گروه برای تحویل دادن سفارتخانه به طالبان پاسخ منفی داده و آن را به تشکیل دولت فراگیر با درنظر داشت خواست و اراده تمام گروه‌های سیاسی فعال در افغانستان و مردم این کشور از هر قومیتی وابسته کرد.
همزمان مقام‌های وزارت خارجه و برخی کارشناسان مسائل افغانستان در توضیح سیاست ایران در قبال طالبان به چند نکته استناد می‌کردند: وجود بیش از ۹۰۰ کیلومتر مرز مشترک میان دو کشور، حضور بیش از ۵ میلیون پناهنده و مهاجر قانونی و غیرقانونی در ایران و سیر صعودی این روند، اهمیت حفظ رابطه اقتصادی و تجاری با افغانستان به دلیل شرایط تحریمی تحمیل شده بر تهران، امنیت در هم تنیده ایران و افغانستان و لزوم هوشیاری در برابر تهدید گروه‌های تروریستی چون داعش و بقایای همچنان فعال القاعده را به عنوان اصلی‌ترین عوامل موثر در تصمیم‌گیری ذکر کرده و می‌کنند. به گزارش «اعتماد» در کنار این استدلال‌ها و رابطه کج‌دار و مریز ایران با طالبان، تهران پروسه به رسمیت شناختن طالبان را که توسط پاکستان پایه‌گذاری و پیگیری می‌شد با عدم دعوت از نمایندگان این گروه در نشست همسایگان افغانستان به علاوه روسیه در تهران ناکام گذاشت.
در حالی که طالبان با بلوکه شدن اموال افغانستان از عهده اداره اقتصادی افغانستان برنیامد، وزیر خارجه ایران در تمام گفت‌وگوها درباره افغانستان بر لزوم آزادسازی این اموال به منظور کمک به مردم افغانستان تاکید داشت. در این میان رفتارهای زیگزاگی طالبان در پرونده‌های دوجانبه با تهران هرازچندگاهی باب انتقاد از سیاست تعامل ایران را گشوده است. رفتارهایی نظیر عدم توجه به حقابه ایران طبق توافق‌های دوجانبه تاریخی و رسمی میان دو کشور، درگیر شدن نیروهای طالبان با مرزبانان ایرانی، انتقادهای تند و تیز برخی مقام‌های طالبان از حکومت در ایران، عدم مقابله با تعرض به سفارتخانه و نمایندگی‌های دیپلماتیک ایران در کابل و هرات، بازداشت و شکنجه افرادی که در گلباران سفارتخانه ایران در کابل حضور داشتند، عدم مدیریت روند خروج افغان‌ها از این کشور و ورود غیرقانونی به ایران، تلاش برای مصادره به مطلوب برخی انتقادها از وضعیت پناهندگان و مهاجران غیرقانونی افغان در ایران و در چند روز اخیر هم عدم توانایی در تامین امنیت شیعیان و هزاره‌های افغان که خواسته یا ناخواسته بر میزان فشار بر حاکمیت در ایران می‌افزاید. در این فضا رفتار تهران با طالبان بیش از پیش زیر ذره‌بین قرار گرفته بود که روز گذشته خبرگزاری آوا از موافقت تهران با پذیرش سه دیپلمات اعزامی طالبان به منظور استقرار در سفارتخانه و نمایندگی‌های افغانستان در ایران خبر داد. به گزارش خبرگزاری آوا، یک منبع مطلع در سفارت افغانستان در تهران از ورود تنها یک دیپلمات دولت اسلامی طالبان به تهران خبر داده و اعلام کرده که شاید دو دیپلمات دیگر با فاصله زمانی به ایران بیایند.
یک منبع مطلع در پاسخ به پرسش «اعتماد» در این باره تایید کرد که طالبان از ایران مجوز لازم برای اعزام ۵ دیپلمات را کرده بود که تهران با ۳ نفر آنها موافقت کرده و دو نفر آنها در کنسولگری‌های افغانستان در مشهد و زاهدان مستقر خواهند شد.
به گفته یک منبع مطلع در سفارت افغانستان در تهران در گفت‌وگو با خبرگزاری آوا، دیپلمات وارد شده به تهران در سطح «دبیر سوم» فعالیت خود را آغاز خواهد کرد. به گزارش خبرگزاری ایسنا، پس از پاکستان، قطر، ترکمنستان و روسیه، ایران پنجمین کشوری است که دیپلمات‌های طالبان را برای کار در سفارت‌ها و نمایندگی‌های کنسولی افغانستان پذیرفته است. در سفارت‌های افغانستان در پاکستان و ترکمنستان، عملا دیپلمات‌های معرفی شده طالبان به عنوان سرپرست سفارت‌های کشور در پایتخت این کشورها آغاز به کار کرده‌اند. به گزارش «اعتماد»، سفارتخانه افغانستان در چین نیز عملا در اختیار طالبان است. ماه گذشته نیز وزیر خارجه روسیه اعلام کرد که این کشور نخستین دیپلمات طالبان را پذیرفته است. این در حالی است که به گزارش بی‌بی سی نزدیک به دو ماه پیش، سفارت افغانستان در واشنگتن امریکا نامه‌ای از وزارت خارجه امریکا مبنی بر بسته شدن این سفارت و کنسولگری‌هایش دریافت کرد. عبدالقیوم سلیمانی، معاون سفیر افغانستان در تهران پس از ترک وظیفه توسط عبدالغفور لیوال، سفیر سابق افغانستان در ایران، به عنوان سرپرست این سفارت فعالیت می‌کند. پس از ترک محل ماموریت عبدالغفور لیوال، وزارت خارجه طالبان نیز در نامه‌ای از سلیمانی خواسته بود به عنوان سرپرست سفارت افغانستان در تهران به کار خود ادامه بدهد.
توضیحات سعید خطیب‌زاده: حضور دیپلمات اعزامی طالبان به معنای شناسایی طالبان نیست
سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت خارجه روز گذشته در پاسخ به پرسش خبرنگاران درباره اعزام یک دیپلمات از هیات حاکمه سرپرستی افغانستان به محل سفارت افغانستان در تهران گفت: رفت و آمد دیپلمات‌ها بین مرکز و سفارتخانه‌ها امری عادی است که سه، چهار و پنج‌ساله براساس تصمیم کشورها صورت می‌گیرد. این مساله، موضوعی است که در کنوانسیون‌های بین‌المللی مطرح شده و امر جدیدی نیست و ربطی به شناسایی و موضوعات دیگری ندارد. سفارتخانه افغانستان در تهران با آمار چند ده هزار مراجعه‌کننده در ماه روبه‌رو است و براساس اعلام سفارتخانه افغانستان حتی به صد هزار نیز اشاره کردند و این یعنی تعداد زیادی کارمند در بخش کنسولی نیاز دارد و باید مساعدت کنیم کارهای این سفارتخانه بعد از پایان ماموریت کارکنان‌شان متوقف نشود. سخنگوی وزارت خارجه در پاسخ به پرسش دیگری درباره اظهارات مقامات ایران مبنی بر تشکیل دولت فراگیر در افغانستان و حضور دیپلماتی از طالبان در محل سفارت افغانستان در تهران و اینکه آیا این به معنای هموار کردن راه برای پذیرش طالبان نیست، گفت: ما سفارت را به هیچ دولتی که به رسمیت نشناختیم، تحویل نمی‌دهیم و مقررات و کنوانسیون‌های بین‌المللی در این زمینه روشن است و این تصمیم جمهوری اسلامی ایران است و رسما اعلام شده است. آنچه امروز سوال می‌کنید این است که آیا رفت و آمدهای دیپلمات‌های افغانستان به سفارتخانه‌های‌شان از جمله سفارتخانه در ایران انجام می‌شود یا خیر؟ جواب من این است هیچ کنوانسیونی نداریم و هیچ مقرراتی ناظر بر این نیست که مانع رفت و آمد دیپلمات‌ها شود یا اجازه ندهیم فعالیت سفارتخانه در ایران انجام شود. چند صدهزار افغانستانی در صف مطالبات کنسولی و احوال شخصیه خود هستند و بهتر از من می‌دانید که سفارت افغانستان طی چند هفته و چند ماه گذشته شاهد فشارهایی از این حوزه بوده است و اینکه ترمیم نیرو کنند، با حفظ وضعیت حقوقی فعلی سفارت کار کاملا عادی است و این با حفظ وضعیت حقوقی انجام می‌شود. مسیر شناسایی مسیر دیگری است. شناسایی مسیری است که هیات حاکمه سرپرستی افغانستان باید با اقدام مسوولانه به دست بیاورد.
عدم شناسایی طالبان از حرف تا عمل
در حالی که سخنگوی وزارت خارجه ایران میان بحث شناسایی طالبان به عنوان دولت رسمی و مرکزی در افغانستان با پذیرش دیپلمات‌های این کشور تفاوت قائل می‌شود، یک دیپلمات ایرانی در پاسخ به «اعتماد» این فاصله‌گذاری را با توجه به سطح رابطه ایران و طالبان چندان واقع‌بینانه نمی‌داند و می‌گوید: «جدا از تعارف‌ها و محافظه‌کاری‌های دیپلماتیک، تحولات در میدان را معیار قرار بدهیم. سفارتخانه و سرکنسولگری‌های ما در ۵ شهر افغانستان کاملا باز و فعال هستند. قریب به ۱۰۰ کارمند رسمی در این نمایندگی‌ها داریم و همزمان رایزنی‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی میان ایران و طالبان در جریان است. واقعیت آن است که ایران روزانه قریب به ۵ هزار ویزا برای افغان‌ها صادر می‌کند و همزمان صدها نفر به شکل غیرقانونی از طریق مرزهای مشترک وارد می‌شوند. این جمعیت حاضر در ایران هم برای تمامی امور فردی به نمایندگی‌های افغانستان در تهران و سایر شهرها مراجعه می‌کنند. با توجه به این ارتباط تنگاتنگ، نمی‌توان فعالیت‌های کنسولی را متوقف کرد و به صلاح هم نیست.»
این دیپلمات ایرانی در پاسخ به این پرسش که آیا پذیرش این دیپلمات‌ها به معنای شناسایی طالبان نیست، می‌گوید: «موضع رسمی ایران این است که تا زمانی که نظام فراگیر با حضور همه اقوام و احزاب سیاسی تشکیل نشود، ایران رسما حکومت طالبان را به رسمیت نمی‌شناسند و می‌بینیم که از عبارت هیات حاکمه سرپرستی هم برای اشاره به طالبان استفاده می‌شود. نکته دیگری که باید به آن دقت کرد تفاوت میان شناسایی کشور و شناسایی نظام سیاسی است و ایران هنوز طالبان را به عنوان حکومت مشروع به رسمیت نشناخته و شاید هم این پروسه با توجه به رویکرد طالبان در حصر قدرت چندسال طول بکشد اما فعالیت‌های کنسولی نمی‌تواند متوقف شود. نکته دیگر این است که این عدم به رسمیت شناختن طالبان به شکل رسمی مانند یک اهرم فشار است که می‌تواند ترمز طالبان در بسیاری از تندروی‌های داخلی شود.»
این دیپلمات سابق با اشاره به رده دیپلمات‌های اعزام شده به تهران تاکید می‌کند که میان تعیین و اعزام سفیر و پذیرش آن از سوی دولت میزبان با کارمندان بخش کنسولی سفارتخانه و نمایندگی‌ها تفاوت‌های معنا‌داری وجود دارد که باید مورد توجه قرار بگیرد.
یک منبع دیپلماتیک دیگر در این باره به «اعتماد» می‌گوید: پذیرش دیپلمات‌های اعزامی طالبان برعهده دولت میزبان است. در حال حاضر مسکو، پکن، اسلام‌آباد و دوحه دیپلمات‌های اعزامی طالبان را پذیرفته و مسوولیت سفارتخانه‌ها را هم واگذار کرده‌اند. البته این مساله در اختیار کشورهای میزبان است و به عنوان نمونه در امریکا سفارت و سرکنسولگری‌های دولت افغانستان را بستند.
این دیپلمات سابق در پاسخ به این پرسش که آیا پذیرش دیپلمات‌های تعیین شده توسط طالبان به رسمیت شناختن آنها نیست به موضوع نگاه‌های متفاوت در امر شناسایی اشاره کرده و می‌گوید: برخی کارشناسان معتقدند که کشور شناسایی می‌شود و حکومت‌ها می‌آیند و می‌روند و نیازی نیست هر حکومتی به رسمیت شناخته شود. همزمان بحث شناسایی دوفاکتو و دوژو هم مطرح است. به زبان ساده شناسایی دوژو به معنای اعلام رسمی شناسایی است و شناسایی دوفاکتو به این معناست که رسما شناسایی را اعلام نکنیم اما عملا روندی را در پیش بگیریم که به معنای شناسایی است. با این توصیف می‌توان گفت که ایران به صورت دوفاکتو طالبان را به رسمیت شناخته ولی همزمان فرصت چانه‌زنی را نگه داشته است.
این دیپلمات پیشین درباره وضعیت سیاسی طالبان در داخل افغانستان می‌گوید: «یکی از خطاهای بزرگ و غیرقابل گذشت اشرف غنی، رییس‌جمهور پیشین افغانستان این بود که عملا با فرار خود شانسی برای حمل تابوت نظم سابق و بهره سیاسی گرفتن از آن باقی نگذاشت. در نتیجه امروز چه بخواهیم و چه نخواهیم همه پذیرفته‌اند که نظم گذشته فروپاشیده و در حال چانه‌زنی در مورد نظم جدید هستند.»
سعید خطیب‌زاده در پاسخ به «اعتماد»:
مسوولیت قطعی تامین امنیت همه اقوام در افغانستان با هیات حاکمه سرپرستی است
آمادگی داریم تجربیات خود را در مبارزه با این گروه‌های تروریستی به هیات حاکمه سرپرستی افغانستان منتقل کنیم
اعتماد: در یک هفته اخیر ما شاهد انفجارهای زنجیره‌ای در افغانستان بودیم که به‌طور مشخص اقلیت هزاره و شیعیان را هدف قرارداد.به خاطر داریم حدود یک سال پیش زمانی که طالبان اختیار ارگ ریاست‌جمهوری را به دست گرفت، مقام‌های ایرانی ادعا می‌کردند که طالبان برای تامین امنیت شیعیان تضمین داده است. مجموع حوادثی که رخ داد، نشان می‌دهد که طالبان از تامین این امنیت عاجز است. وزارت خارجه ایران چه اقدام‌هایی انجام داده است؟ سوال دیگر اینکه طبیعتا ما باید تحلیل امنیتی از این انفجارها داشته باشیم و اگر ادعای طالبان بر دخالت داعش را بپذیریم، ما در سوریه و عراق در مبارزه با داعش پیشرو بودیم، آیا برای مبارزه با داعش در افغانستان برنامه‌ای داریم؟
سعید خطیب‌زاده: وضعیت افغانستان به شمول تمامی گروه‌های قومی و مذهبی برای جمهوری اسلامی ایران از روز اول مهم بوده است . مسوولیت قطعی «هیات حاکمه سرپرستی افغانستان» نسبت به تمامی اقوام و قومیت‌ها و گروه‌ها یادآوری شده است.ما در افغانستان اقلیتی نداریم، اقوام مختلفی داریم که همه به صورت مشترک در امروز و فردای افغانستان شریک هستند. پشتون‌ها هم به تعبیری اقلیت هستند؛ هزاره‌ها و تاجیک‌ها هم به تعبیری همه اکثریت هستند. اجازه بدهید یادآوری کنم مسوولیت قطعی هیات حاکمه سرپرستی افغانستان را نسبت به وضعیت همه اقوام در افغانستان. متاسفم به نام جمهوری اسلامی ایران اعلام کنم که این هیات هنوز نتوانسته امنیت لازم را در برخی مناطق برقرار کند. این اقدامات تروریستی به‌شدت محکوم می‌شود. ما آمادگی داریم تجربیات خودمان را در مبارزه با این گروه‌های تروریستی به هیات حاکمه سرپرستی افغانستان منتقل کنیم تا ان‌شاءالله شاهد افغانستانی بهتر برای مردم افغانستان باشیم.
