به قلم: کارگروه آسیای مرکزی مؤسسه مطالعات راهبردی شرق
مقدمه
ترکمنستان پس از اعلام بی‌طرفی دائمی روابط پیچیده‌ای را با قدرت‌های بزرگ داشته است. این قدرت‌ها بویژه روسیه و آمریکا، همواره گرایش‌های امنیتی و سیاسی جاه‌طلبانه‌ای در قبال کشورهای کوچک داشته اند و مقاومت در مقابل این گرایش‌ها همواره پرهزینه بوده است. از سوی دیگر تغییر در نخبگان حاکم و برداشت‌های متفاوت از بی‌طرفی نیز دیگر چالش پیش‌روی سیاست خارجی کشورهای خاصی همچون ترکمنستان بوده است. اگرچه اصول کلی بی‌طرفی در خصوص اتحادهای نظامی و دفاعی و مسائل مشابه بسیار واضح مطرح شده، اما عرصه‌های مبهم زیادی همچنان در حوزه عملکردی وجود دارد که باعث شکل‌گیری مرزهای سیال بی‌طرفی در سیاست خارجی این کشورها شده است. از این جهت این بی‌طرفی، بسته به ماهیت مناسبات با قدرت‌های بین‌المللی و منطقه‌ای دستخوش یک تکامل دائمی خواهد بود. مهم‌ترین برونداد آن نیز تساهل و تسامح بیشتر در قالب پیچیدگی‌های سیاست مدرن بوده است. در این چارچوب فهم این پیچیدگی‌ها و نوسانات مربوط به آن و درعین‌حال چگونگی جمع شدن بروندادهای رفتاری آن با سیاست بی‌طرفی، موضوعی است که می‌تواند به ترسیم بهتر سیاست خارجی شرکای این کشورها یاری رساند. در این گزارش تلاش می‌شود تا دور جدید روابط ترکمنستان و ایالات متحده آمریکا مورد بررسی قرار گرفته و از خلال آن، محرکه‌ها و پیامدهای آن مبتنی بر نگاه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران نیز ارزیابی شود.
تعاملات متراکم ماه‌های اخیر
ترکمنستان و ایالات متحده آمریکا در طول ماه‌های آوریل و مه تعاملات متراکمی را تجربه کرده‌اند. سفر رشید مرداف، وزیر خارجه ترکمنستان به واشنگتن و برگزاری نشست مشورت‌های سیاسی با مقام‌های آمریکایی از جمله آنتونی بلینکن شاخص‌ترین وجه تعاملات دو کشور در بازه اخیر بوده است. در این دیدار، توسعه مناسبات اقتصادی و سرمایه‌گذاری از سوی طرف ترکمنی، و تأکید بر تمامیت ارضی ترکمنستان در کنار نگرانی‌های زیست‌محیطی ناشی از انتشار گازهای گلخانه‌ای در ترکمنستان از سوی طرف آمریکایی مورد اشاره قرار گرفت. دیدار مهم دیگر مرداف در واشنگتن با جفری پیات، دستیار وزیر خارجه آمریکا در حوزه انرژی و سفیر سابق این کشور در اوکراین بود. در این نشست پیرامون پروژه‌های مهم انرژی برای ترکمنستان از جمله خط لوله تاپی و طرح‌های انتقال گاز به اروپا رایزنی شد. ترسیم نقشه راه دوساله توسعه همکاری‌های دوجانبه برای سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ نیز از جمله توافق‌های این دیدارها بود. مرداف این نقشه راه را پس از بازگشت از سفر، در جلسه کابینه با حضور سردار بردی‌محمداف تشریح کرد و بردی‌محمداف پیشنهادهایی را در این زمینه به این طرح افزود.
درست هم‌زمان با دیدار مرداف و بلینکن در واشنگتن، دیداری پرمناقشه و بدون بازخوردهای رسانه‌ای گسترده با حضور مایک کوریلا، فرمانده نیروهای سنتکام در محل وزارت خارجه ترکمنستان در عشقآباد برگزار شد. کوریلا در این دیدار با وفا خواجه‌اف، معاون وزیر خارجه ترکمنستان ملاقات کرد. در برخی منابع ذکر شد که کوریلا با بگنج گاندوگدیف، وزیر دفاع و آقمراد آنعمت‌اف، فرمانده ستاد کل ارتش ترکمنستان هم دیدار کرده است. دفتر مطبوعاتی وزارت خارجه ترکمنستان تبادل نظر در خصوص تحولات منطقه و بویژه افغانستان را موضوع کلیدی این مذاکرات عنوان کرد. تبادل اطلاعات، همکاری‌های آموزشی و برنامه‌های همکاری در حوزه‌هایی همچون امنیت سایبری از جمله محورهای تعاملات دوجانبه مطرح شده در این دیدار بود.
از سوی دیگر، وفا خواجه‌اف، معاون وزیر خارجه ترکمنستان در تاریخ ۱۹ آوریل در یک تماس تلفنی با مالوری استوارت، دستیار وزیر خارجه آمریکا در امور کنترل تسلیحات، مسائل مربوط به همکاری‌های سیاسی و امنیتی دوجانبه را مورد بررسی قرار داد. در بیانیه وزارت خارجه ترکمنستان ذکر شد که طرفین در این تماس تلفنی «بر لزوم مقابله مؤثر با تهدیدهای مدرن تأکید کردند و به راهکارهایی برای تقویت اقدام‌های اعتمادساز در زمینه کنترل تسلیحات و اجرای تعهدهای بین‌المللی دست یافتند». این مذاکرات در حین برگزاری هجدهمین کنفرانس سالیانه ناتو در زمینه کنترل تسلیحات، خلع سلاح و عدم اشاعه صورت گرفت. عدم حضور نماینده ترکمنستان و نگرانی‌های آمریکا در خصوص تحولات افغانستان، زمینه‌ساز این مذاکره تلفنی و احتمالاً انتقال تصمیم‌های کنفرانس مزبور به عشقآباد بوده است.
همچنین معاون دفتر آسیایی آژانس توسعه بین‌المللی ایالات متحده آمریکا (یوساید) نیز اواسط ماه مه به ترکمنستان سفر کرد. وی در این سفر با وفا خواجه‌اف، معاون وزیر خارجه ترکمنستان ملاقات کرد و طرفین پروژه‌های مشترک یوساید را مورد بررسی قرار دادند. الحاق ترکمنستان به سازمان تجارت جهانی و وضعیت انتشار گاز متان در این کشور نیز از جمله موضوع‌های کلیدی این دیدار بود. در حوزه مناسبات سیاسی، رویداد جالب توجه دیگر، دیدار سفرای ترکمنستان و آمریکا در روسیه در شهر مسکو بود. لین تریسی که به تازگی مأموریت دیپلماتیک خود را در روسیه آغاز کرده است، در محل سفارت ترکمنستان در مسکو با باتیر نیازلیف سفیر عشقآباد دیدار کرد. همچنین در این بازه شاهد تقویت فعالیت‌های نرم ایالات متحده آمریکا در قبال ترکمنستان نیز بوده‌ایم. برنامه هابرت هامفری که با هدف آموزش میان‌مدت (۱۰ ماهه) کارمندان ارشد دولتی در حوزه‌های مختلف در آمریکا برگزار می‌شود، از ترکمنستان نیز مهمانانی را دعوت کرد. همچنین آژانس توسعه بین‌المللی آمریکا یک برنامه ویژه آموزشی را برای پرسنل شرکت‌های حمل‌و‌نقل ترکمنستان برگزار کرد.
یک هیئت تجاری متشکل از شرکت‌هایی همچون ژنرال الکتریک گازپاور، وست پورت تریدینگ و برخی چهره‌های شاخص نظیر اریک استوارت، مدیر اجرایی شورای بازرگانی ترکمنستان و آمریکا (شورایی که سال ۲۰۰۸ به ابتکار قربانقلی بردی‌محمداف، رئیس‌جمهور سابق ترکمنستان و رئیس کنونی خلق مصلحتی تاسیس شد) هم اوایل ماه آوریل به عشقآباد سفر کرده بودند. حوزه اصلی سرمایه‌گذاری و تعاملات اقتصادی این هیئت تجاری، تولید هیدروژن و الکترودهای گرافیتی در صنایع نفت و گاز ترکمنستان بود. البته آنها همچنین توانستند به برخی پروژه‌ها در پالایشگاه بزرگ سیدی دست یابند. این موضوع بویژه با توجه به اشاره رسانه‌های ترکمن به کاربرد هسته‌ای الکترودهای گرافیتی حائز اهمیت است. همین اهمیت نیز باعث شد این هیئت به دیدار رئیس‌جمهور ترکمنستان نیز بروند. آژانس توسعه بین‌المللی آمریکا همچنین در اواسط ماه آوریل مبتکر حضور یک هیئت تجاری آمریکایی در عشقآباد بود. این هیئت یک مجمع سرمایه‌گذاری مشترک را در عشقآباد برگزار کردند که در آن حمایت از استارتاپ‌ها و برخی پروژه‌های دیگر در ترکمنستان مورد بررسی قرار گرفت.
محرکه‌های تعاملات جدید
انگیزه‌ها و محرکه‌های زیادی را می‌توان در قبال نزدیکی اخیر ترکمنستان و آمریکا و تعاملات پرشمار اخیر در نظر گرفت. به طور کلی باید در نظر داشت که ترکمنستان به دلیل قرار گرفتن در بخش مهمی از کریدور بین‌المللی شمال-جنوب و اعلام موافقت ضمنی برای عضویت رسمی در آن از موقعیت ویژه‌ای برخوردار شده است. این کشور همچنین قراردادهای طولانی‌مدت برای تأمین گاز چین امضا کرده و مرزهای گسترده‌ای را با ایران به اشتراک می‌گذارد. این مشخصه‌ها در کنار عبور ترکمنستان از شرایط دوره کرونا و پس از آغاز جنگ اوکراین کافی است تا نگاه آمریکا به طور ویژه به آن جلب شود. به نوشته برخی منابع روس، در جلسه استماع سنا در ماه مارس نیز به نقش و جایگاه ترکمنستان در روابط با آمریکا اشاره شده بود. به نظر می‌رسد در این رویکرد، ترکمنستان بخشی از راهبرد هیبریدی آمریکا در قبال روسیه، ایران و چین خواهد بود. طبیعتاً ترکمنستان خواستار قرار گرفتن در چنین پازلی نیست، اما اینکه بتواند از ایفای چنین نقش اجتناب‌ناپذیری در تعاملات نزدیک با آمریکا ممانعت کند، محل تردید است.
از طرف دیگر برای این تعاملات جدید می‌بایست محرکه‌های مبتنی بر سیاست خارجی جدید ترکمنستان را نیز در نظر گرفت. با وجود استقرار سردار بردی‌محمداف در پست ریاست جمهوری پس از یک سال و تثبیت برخی نقش‌ها و رویکردهای او در کنار کاهش محدودیت‌های کرونایی، به نظر می‌رسد شاهد شکل‌گیری مدل رفتاری جدیدی در سیاست خارجی این کشور باشیم. خبرگزاری دولتی ترکمنستان در گزارشی پیرامون روابط دوجانبه عشقآباد و واشنگتن با تیتر «ترکمنستان و آمریکا: افق‌های جدید همکاری» بوضوح سیاست درهای باز را یکی از رویکردهای سیاست خارجی ترکمنستان در دوره ریاست جمهوری سردار بردی‌محمداف خوانده است که هدف آن جذب سرمایه‌گذاری، توسعه شرکای خارجی و تقویت بازار در ترکمنستان است. البته مؤلفه‌های رفتاری دیگری را نیز در این رویکرد جدید شاهد بوده‌ایم. تعاملات نزدیک با رژیم صهیونیستی و مسامحه در ملاحظات ایران به‌عنوان یکی از نمودهای عینی آمادگی برای این تعاملات قابل تعبیر است.
نگرانی‌های زیست‌محیطی آمریکا متأثر از انتشار گازهای گلخانه‌ای و تلاش ترکمنستان برای جذب سرمایه‌گذاری در حوزه پروژه‌های زیرساختی از خلال این تعاملات و نگرانی‌ها، محرکه دیگر این روابط محسوب می‌شود. نشت گاز متان از منابع هیدروکربن ترکمنستان در دریای خزر حجم بسیار بالایی را نشان می‌دهد. بر اساس داده‌های ماهواره‌ای در سال ۲۰۲۲ بیش از ۲٫۶ میلیون تن گاز متان و ۱٫۸ میلیون تن گازهای گلخانه‌ای دیگر از این مناطق ترکمنستان وارد جو شده است. برآوردهای اولیه نشان می‌دهد این حجم از انتشار گازهای گلخانه‌ای بیش از کشورهای صنعتی و پرجمعیتی همچون بریتانیا است. همچنین بر اساس گزارش‌های منتشر شده در رسانه‌های غربی تعداد نقاط نشت عمده گاز متان در ترکمنستان ۸۴۰ مورد بوده که بیش از هر کشور دیگری در جهان است. بعد از ترکمنستان کشورهای آمریکا، روسیه، الجزایر و قزاقستان در رتبه‌های بعدی قرار دارند. این وضعیت نگرانی کشورهای غربی و بویژه آمریکا را برانگیخته و در این راستا مذاکرات متراکمی با ترکمنستان در چارچوب‌های دوجانبه و چندجانبه برگزار شده است. طراحی برخی طرح‌های سرمایه‌گذاری برای مقابل با این نشتی‌ها یکی از خروجی‌های جدی این مذاکرات بوده است. حضور هیئت‌های فنی، تجاری و سرمایه‌گذاری حوزه نفت و گاز آمریکا متناسب با این نیاز در ترکمنستان انجام گرفته است.
چشم‌انداز پیش رو
به طور کلی به نظر می‌رسد ایالات متحده آمریکا راهبرد دوگانه‌ای را برای جذب ترکمنستان به خود و اعمال فشار برای دور کردن آن کشور از مسکو، در شرایط جدید در پیش گرفته است. تعاملات متراکم اخیر درست بعد از انتشار گزارش ۲۸ صفحه‌ای وزارت امور خارجه آمریکا از وضعیت حقوق بشر در ترکمنستان در اواخر ماه مارس صورت گرفت. در این گزارش به طور مبسوط مسائل زیادی در حوزه سیاست، آزادی‌های مدنی، فضای سیاسی و آزادی‌های مذهبی در خصوص ترکمنستان مطرح شده بود. این گزارش، همچنین در پایان توصیه‌هایی برای محدودسازی کمک‌های امنیتی به ترکمنستان، مسدود کردن دارایی‌ها و ایجاد محدودیت برای سفر ترکمنستانی‌ها به آمریکا، و حتی تحریم را مطرح کرده بود. با این حال بلافاصله پس از آن شاهد توسعه کمی و کیفی مناسبات دوجانبه بین دو کشور بودیم. از این منظر نمی‌توان ثبات و پایداری را شاخصه این تعاملات متراکم در نظر گرفت و به زودی احتمالاً شاهد نوعی واکنش از سوی ترکمنستان نسبت به این رفتارها و البته طرح‌های ماجراجویانه آمریکا در منطقه خواهیم بود. این طرح‌های ماجراجویانه عمدتاً مرتبط با ایران و روسیه است که ترکمنستان حساسیت مضاعفی در تنظیم روابط خود با آنها دارد.
یکی از مصادیقی که در این زمینه مطرح شده مسائل مرتبط با دریای خزر است. به نظر می‌رسد رهگیری محموله‌های ارسالی جمهوری اسلامی ایران به روسیه یکی از نگرانی‌های آمریکا و محرکه‌های جدی این کشور در تعاملات با ترکمنستان بوده است. پیش از این نیز برخی منابع اوکراینی از سفری محرمانه توسط برد کوپر، معاون فرمانده نیروی دریایی آمریکا به ترکمنستان خبر داده بودند. این منابع نوشتند که توسعه همکاری‌های دریایی و بویژه رهگیری محموله‌های ایرانی در دریای خزر از جمله محورهای کلیدی این دیدار بوده است. منابع ترکمنستانی تاکنون اشاره‌ای به این دیدار نکرده‌اند. در هر صورت، با علم به وجود چنین برنامه‌هایی، بعید به نظر می‌رسد که طرف ترکمنستانی آگاهانه چنین روابطی را با ایالات متحده آمریکا آغاز کرده باشد. با این حال تأثیرگذاری برخی ابعاد اجتناب‌ناپذیر این روابط با واشنگتن بر مناسبات عشقآباد با تهران و مسکو به‌عنوان بخشی از سیاست خارجی چندوجهی و رویکردهای موازنه‌ای ترکمنستان پذیرفته شده است. توانایی ترکمنستان برای کنترل این موازنه، ریسک‌پذیری و توانایی آمریکا برای طراحی اقدام‌های تحریک‌آمیز علیه روسیه و ایران با محوریت ترکمنستان و در نهایت واکنش‌های تهران و مسکو نسبت به این اقدام‌ها گزاره‌هایی هستند که چشم‌انداز کوتاه‌مدت این روند از همگرایی عشقآباد و واشنگتن را مشخص می‌کنند.
