محرکه‌ها و چشم‌اندازهای توسعه مناسبات ایران و قزاقستان

کارگروه آسیای مرکزی موسسه مطالعات راهبردی شرق
 
مقدمه
روابط جمهوری اسلامی ایران و کشورهای آسیای مرکزی طی یک سال اخیر جهشی بی‌سابقه را پس از چند سال رکود تجربه کرده است. پس از سفرهای حجت الاسلام رئیسی به تاجیکستان و ترکمنستان به منظور شرکت در اجلاس سازمان‌های شانگهای و اکو، طی ماه‌های اخیر سه رئیس‌جمهور از کشورهای آسیای مرکزی، از جمله امامعلی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان، سردار بردی‌محمداف، رئیس‌جمهور ترکمنستان و قاسم ژومارت توکایف، رئیس‌جمهور قزاقستان، به تهران سفر کرده‌اند. هر کدام از این سفرها حائز ابعاد راهبردی قابل توجهی بوده و می‌تواند بر مناسبات آینده ایران و کشورهای آسیای مرکزی تاثیرگذار باشد. در این چارچوب با بررسی انگیزه‌ها و محرکه‌ها، ابعاد و پیامدهای احتمالی سفر رئیس‌جمهور قزاقستان به تهران، تلاش می‌شود تا در این گزارش چشم‌اندازهایی برای روابط دو و چندجانبه جمهوری اسلامی ایران در آسیای مرکزی ترسیم شود.
 
اولین سفر دومین رئیس‌جمهور قزاقستان به تهران
سفر اخیر قاسم ژومارت توکایف، در حقیقت اولین سفرِ دومین رئیس‌جمهورِ قزاقستان  به تهران بود. پیش از این در فروردین ماه سال ۱۳۹۵ نورسلطان نظربایف، رئیس‌جمهور سابق این کشور به تهران سفر کرده بود. در چارچوب آن سفر نظربایف دیدارهای مهمی را با مقامات عالی‌رتبه جمهوری اسلامی ایران، از جمله حسن روحانی، رئیس‌جمهور وقت و مقام معظم رهبری برگزار کرده بود. شماری از اسناد و تفاهم‌نامه‌های دوجانبه برای توسعه مناسبات دوجانبه و چندجانبه نیز بین دو کشور به امضا رسید. این سفر از آن جهت حائز اهمیت بود که انتظار می‌رفت پس از افتتاح رسمی کریدور ریلی شرق خزر با حضور روسای جمهور ایران، قزاقستان و ترکمنستان اواخر سال ۱۳۹۳، چشم‌اندازهای جدیدی از همکاری‌های ژئواکونومیک بین دو کشور فراهم شود. همچنین امید آن می‌رفت که با نتیجه‌بخشی مذاکرات هسته‌ای و امضای برجام پس از توافقات اولیه در ژنو و وین، موانع تحریمی نیز از پیش‌روی تعاملات دوجانبه دو کشور برداشته شود. با این حال، این تعاملات در بازه‌ای کوتاه دچار رکود شد و افت در تعاملات دو و چندجانبه سیاسی و اقتصادی را پس از آن بین دو کشور شاهد بودیم.
با این حال با روی کار آمدن دولت سیزدهم، حجت‌الاسلام رئیسی رویکردهای جدید و درواقع «نگاهِ متمرکز و مضاعفی» را نسبت به توسعه مناسبات با همسایگان، و بویژه کشورهای آسیای مرکزی معطوف داشته است. انجام نخستین سفرهای رئیس‌جمهور به آسیای مرکزی و نیز ارتقاء مشارکت ایران در سازمان‌های اوراسیایی نظیر سازمان همکاری شانگهای  و اتحادیه اقتصادی اوراسیا نیز این چشم‌اندازها را تقویت کرده است. در همین چارچوب نیز هفته گذشته شاهد سفر قاسم ژومارت توکایف به تهران بودیم. توکایف که در صدر یک هیات عالی‌رتبه ۴۰ نفره سیاسی و اقتصادی به ایران سفر کرده بود، در بدو ورود به تهران با حجت‌الاسلام رئیسی، دیدار و گفت‌و‌گو کرد. همچنین در چارچوب این سفر ۹ سند همکاری و تفاهم‌نامه‌های اقتصادی و سیاسی بین دو کشور به امضا رسید که در نوع خود کم‌سابقه است. تفاهم‌نامه بین مراکز مطالعاتی وزارت امور خارجه، سند توسعه مبادلات فرهنگی، تفاهم تبادل تجربه در حوزه صنعت، معدن و تجارت، توافق‌نامه در حوزه همکاری‌های کشاورزی اعم از تجارت، تولید و ترانزیت، تفاهم همکاری میان رسانه‌های دولتی دو کشور، توافقنامه همکاری بین ساختارهای حوزه نفت و انرژی دو کشور، و تفاهم همکاری بین راه‌آهن دو کشور از جمله این اسناد محسوب می‌شود.
 
در چارچوب این سفر قاسم ژومارت توکایف همچنین با مقام معظم رهبری نیز دیدار و گفت‌و‌گو کرد. در چارچوب این نشست نیز توسعه مناسبات فرهنگی بر پایه اشتراکها، توسعه تعاملات اقتصادی و همگرایی سیاسی بین دو کشور در حوزه مسائل دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی مورد تاکید قرار گرفت. مقام معظم رهبری در این دیدار همچنین با آگاهی از تحولات ماه ژانویه در قزاقستان و نیز اشاره به بحران اوکراین نکاتی را در خصوص تحرکات و اقدامات غیرسازنده غرب مطرح کردند که در نوع خود بسیار قابل توجه است. در همین حال در بیانیه مشترک روسای جمهور مباحث مهمی از جمله لغو روادید قزاقستان برای شهروندان ایرانی به مدت ۱۴ روز مطرح شد که در نوع خود بسیار قابل توجه است. در حال حاضر قزاقستان تنها کشوری است که برای شهروندان ایرانی رژیم لغو روادید را اعلام کرده است و از این رو این عامل می‌تواند به اتخاذ رویکردهای مشابه از سوی کشورهای دیگر نیز منجر شود. در همین حال در چارچوب این سفر خط ترانزیت ریلی از قزاقستان به اروپا از مسیر ایران و ترکیه نیز توسط روسای جمهور دو کشور افتتاح شد.
 
انگیزه‌ها و محرکه‌های سفر توکایف به تهران
سفر قاسم ژومارت توکایف به تهران در بازه زمانی بسیار خاصی انجام می‌گیرد. این سفر درست پس از دو سفر متوالی روسای جمهور تاجیکستان و ترکمنستان به تهران انجام شد و یک تصویر بسیار مثبت از روند همکاری‌های دو و چندجانبه جمهوری اسلامی ایران به منطقه و جهان مخابره کرد. این تصویر همچنین با سفر شهرویورماه حجت‌الاسلام رئیسی به ازبکستان به منظور شرکت در نشست سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای بیش از پیش نیز تقویت خواهد شد. این موضوع (برگزاری ۴ دیدار بین سران کشورهای آسیای مرکزی و ایران در فاصله کمتر از ۴ ماه) به معنای تمرکز و توجه ویژه جمهوری اسلامی ایران به همسایگان شمالی، صرف نظر از تحریم‌ها و تلاش‌های کشورهای غربی برای منزوی کردن ایران است. از طرف دیگر نیز توجه ویژه دولت سیزدهم به کشورهای آسیای مرکزی و توسعه مناسبات اقتصادی و سیاسی منجر به بازتولید این نگاه در طرف‌های مقابل شده است. در چنین شرایطی رئیس‌جمهور قزاقستان نیز به عنوان یکی از مهم‌ترین کشورهای آسیای مرکزی برای توسعه مناسبات با ایران گام برداشته است.
 
در عین حال باید به شرایط بین‌المللی، منطقه‌ای و داخلی قزاقستان نیز به عنوان یک محرکه‌ی جدی در توسعه مناسبات “نورسلطان” و “تهران” نیز توجه ویژه‌ای داشت. نظام بین‌الملل پس از آغاز جنگ در اوکراین توسط روسیه، دچار یک فرایند پولاریزاسیون (قطبی شدن) گردیده است. این فرایند تنش‌های بین قدرت‌های بزرگ، به طور ویژه روسیه و کشورهای غربی را نتیجه داده است. این تنش‌های پرهزینه در چارچوب‌های سیاسی و اقتصادی همچون تحریم در برخی موارد به مناسبات این کشورها با شرکای سنتی خود نیز سرریز کرده است. قزاقستان در حالی که نزدیک‌ترین شریک روسیه در آسیای مرکزی و حتی حوزه شوروی سابق محسوب می‌شود، ممکن است در این چارچوب متحمل برخی هزینه‌ها شود. کما این که پیش‌تر برخی مقامها و نهادهای غربی پیشنهاد تحریم‌ این کشور را مطرح کرده بودند و نیز در روسیه به دلیل همکاری‌های قزاقستان با غرب نگاه‌هایی شکل گرفته بود. در چنین شرایطی گرایش پیدا کردن قزاقستان به سمت قدرت‌های منطقه‌ای و میانی همچون ایران و حتی ترکیه، هند، کره جنوبی و… به معنای یک رویکرد طبیعی و منطقی و مبتنی بر اصول همه‌جانبه‌گرایی در سیاست خارجی این کشور است. توسعه مناسبات با قدرت‌های میانی در نظامِ شدیدا پولاریزهِ‌ی تک-چندقطبی یک تصمیم عقلانی برای قدرت‌های منطقه‌ای با محدودیت‌های ژئوپلیتیکی همچون قزاقستان است.
 
در سطح منطقه‌ای نیز شاهد وجود برخی محرکه‌های سیاسی و ژئوپلیتیک در توسعه مناسبات با ایران بوده‌ایم. ایران در حالی درخواست رسمی عضویت در سازمان همکاری شانگهای را با موافقت تمام کشورهای عضو ارائه کرده که پیش‌بینی می‌شود در نشست آتی در ازبکستان حتی تفاهم‌نامه عضویت بین ایران و این سازمان مهم اوراسیایی به امضا برسد. ایران همچنین نگاهِ سازمان همکاری اقتصادی (اکو) را به حوزه اوراسیا معطوف نموده و توافقات مهمی همچون موافقتنامه تجارت «آزاد» با اتحادیه اقتصادی اوراسیا را نیز در دست دارد. در چارچوب سفر اخیر هیات سیاسی و اقتصادی روسیه به تهران نیز توافقات مهمی در حوزه اتصال ژئواکونومیک ایران و اوراسیا در چارچوب‌ پروژه‌های مختلف ریلی، جاده‌ای و دریایی صورت گرفت که در نوع خود بی‌سابقه است. این فرایندها به طور ایجابی به معنای مشارکت موثر و فعالِ ایران در ایده‌ی «همگرایی اوراسیایی» است که پیش‌تر از سوی نورسلطان نظربایف به عنوان یک ابتکارِ ژئوپلیتیکی در چارچوب کشورهای شوروی سابق ارائه شده بود. اضافه شدن ایران به این ایده به عنوان یک شریکِ غیراوراسیایی به مثابه یک گامِ بلند در وابستگی متقابل ژئوپلیتیکی ایران و اوراسیا محسوب می‌شود که طبیعتا مزیت‌های قابل توجهی برای قزاقستان نیز در پی دارد. از این منظر، افزایش تمایل قزاقستان را برای توسعه مناسبات با ایران ، می‌توان در چارچوب منافع مشترکِ راهبردی و بلندمدت ژئوپلیتیک ارزیابی کرد.
 
سومین محرکه و انگیزه برای سفر آقای توکایف به تهران به نوعی به تحولات داخلی این کشور مربوط می‌شود. قزاقستان از سال ۲۰۱۹ و با کناره‌گیری نورسلطان نظربایف از ریاست جمهوری یک دوره گذار و در واقع تحول را طی کرده است. طی این مدت اصلاحات زیادی در راهبردهای داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی قزاقستان به وقوع پیوسته است. این تحولات پس از اعتراضات ژانویه اخیر، سرعت، شدت و عمق بسیار بیشتری به خود گرفته است. قاسم ژومارت توکایف پس از این تحولات نقش بسیار پررنگ‌تری برای شکل‌دهی به «قزاقستانِ جدید» ایفا می‌کند. برگزاری رفراندوم اصلاحات قانون اساسی که تضمین شماری از آزادی‌های سیاسی، اجتماعی و اصلاحات اقتصادی بود نخستین نشانه از این رویکرد است. این کشور همچنین در سطح سیاست خارجی نیز در حال بازسازی و بازتعریف برخی نگاه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در چارچوب قزاقستانِ جدید است. البته این رویکردها به معنای تغییرِ عمده نیست و می‌تواند به معنای تثبیتِ شمار زیادی از گزاره‌های پیشین هم ارزیابی شود. از این منظر، سفر قاسم ژومارت توکایف به تهران را می‌توان به نوعی در چارچوب پیکربندی سیاست خارجی جدید منطقه‌ای و بین‌المللی این کشور نیز ارزیابی نمود.
 
جمع‌بندی: ملاحظات ایران
سفر قاسم ژومارت توکایف به تهران در چارچوب اثرگذاری توامان شماری از مولفه‌های بین‌المللی، منطقه‌ای و داخلی صورت گرفت و شرایطی بسیار خاص را ایجاد کرده است. این بازه و این رویکرد را در حال حاضر می‌توان به مثابه یک فرصت طلایی برای جهش در مناسبات دوجانبه بین ایران و آسیای مرکزی در نظر گرفت. در چنین شرایطی جمهوری اسلامی ایران می‌بایست نه‌تنها در سطح دیپلماسی (وزارت امور خارجه)، بلکه در سطح سیاست خارجی (با مشارکت تمام نهادهای حاکمیتی و بخش خصوصی) یک هم‌افزایی متمرکز برای تسهیل گری در روابط ایجاد کند. جهش در مناسبات در بازه کنونی می‌بایست همراه با توسعه زیرساخت‌ها انجام پذیرد و در عین حال برای باثبات‌سازی این مناسبات در صورت تغییر شرایط نیز برنامه‌ریزی شود. مهم‌ترین آسیب و تهدید برای از دست رفتن این فرصت عدم هماهنگی نهادهای مختلف حاکمیتی و حتی بخش خصوصی و نیز فقدانِ نگاهِ متمرکزِ همگرایانه برای تحقق اهداف فوق الذکر است. طبیعتا چنین روند و رویکردی می‌بایست با محوریت وزارت امور خارجه و با اختیارات سطح ریاست جمهوری و یا معاون اول رئیس‌جمهور انجام پذیرد و روند برنامه‌ریزی مرتبط با آن با نگاه «منافع بلندمدت» و «ایزولاسیون» نسبت به تحولات دیگر، نظیر بحران‌های خاورمیانه‌ای و یا تحولات بین‌المللی نظیر برجام صورت پذیرد.