مقدمه:
ترکمنستان از جمله کشورهایی در همسایگی جمهوری اسلامی ایران است که علی رغم داران بودن مولفه‌های متعدد، چندان در اولویت‌های همکاری سیاست خارجی کشورمان قرار ندارد. البته این فرضیه در همه دوران استقلال این کشور صادق نیست. در بازه ای، روابط تهران-عشق آباد از سطحی قابل قبول برخوردار بود و اتفاقا نتایج ملموسی به لحاظ سیاسی و اقتصادی نیز داشت اما فوت صفرمرادنیاز اف و تغییر برخی راهبردهای سیاست خارجی در ایران، رفته رفته روابط این دو همسایه، کمرنگ تر شد تا جایی که امروز از ترکمنستان به عنوان یکی از کشورهای با کمترین سطح روابط با تهران حتی در منطقه یاد می‌کنند.
البته طی سالهای گذشته، به صورت جسته و گریخته، تلاشهایی برای بهبود روابط انجام شده است اما روند پرشتاب تحولات منطقه و همچنین قطعی و جدی نبودن پیگیری سیاست «نگاه به شرق» از سوی دولت جمهوری اسلامی ایران، «فرصت عشق آباد» را از مدار سیاست منطقه‌ای ایران خارج کرده است.
در همین حال، تحولات ترکمنستان نیز با شدت بیشتری ادامه دارد. مسئله جانشین احتمالی قربانقلی بردی محمد اف، از جمله مهمترین مسائلی است که طی سالهای آینده می‌تواند نقشی کلیدی در آینده سیاست این کشور داشته باشد. همچنان که راهبرد عشق آباد در تحولات افغانستان و قرارگیری در مدار یکی از قدرتهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای نیز مسئله ای قابل تامل و تعیین کننده خواهد بود. البته در این میان، مسئله تنوع بخشی به مسیرهای صادرات انرژی در کنار همکاریهای ترانزیتی ترکمنستان با کشورهای منطقه نیز، بر کلیت روابط با ج.ا.ایران طی سالهای آینده تاثیر خواهد داشت و بنابراین، شناخت و آینده پژوهی راهبردهای کلان عشق آباد، تاحدودی می تواند بر درک بهتر آینده روابط تاثیرگذار باشد. به همین منظور، موسسه مطالعات راهبردی شرق در سلسله مصاحبه‌هایی قصد دارد پرسشهایی را پیرامون سیاست های کلان ترکمنستان از کارشناسان منطقه پرسیده و پاسخ آنها را به اشتراک بگذارد.
در همین راستا مصاحبه ای با «کنستانتین کوریلیوف» استاد تاریخ روابط بین الملل و مدیر مرکز مطالعات کشورهای پساشوروی دانشگاه دوستی ملل روسیه و سردبیر مجله «مطالعات پساشوروی» در مسکو را می خوانید.
*می‌توان رشد طولانی مدت مقام و منزلت سردار بردی محمداف را در یک سال اخیر مهمترین روند سیاسی داخلی ترکمنستان دانست. این رشد سیاسی مداوم پسر رئیس جمهور با چه چیز در ارتباط است و ممکن است در عرض یک سال به چه نتایجی منجر شود؟
کوریلیوف: فعالیت سیاسی سردار بردی محمداف در اواخر سال ۲۰۱۶ زمانی که وی به عنوان عضو پارلمان انتخاب شد آغاز گردید. از آن زمان، پیشرفت سیاسی سردار بردی محمد اف ادامه دارد. ۱۱ فوریه سال ۲۰۲۱ رئیس جمهور ترکمنستان؛ سردار بردی محمداف را به عنوان معاون رئیس کابینه وزرا و رئیس اتاق کنترل عالی ترکمنستان برگزید. طبق فرمان امضا شده در آن روز، وی وارد ترکیب شورای امنیت دولتی ترکمنستان شد. به گفته قربانقلی بردی محمداف، سردار بری محمداف در پست جدید خود بر فعالیت مرتبط با دیجیتالی سازی و استفاده از فناوری‌های نوآورانه در زیرساخت‌های دولتی و اجتماعی و همچنین در بهداشت، آموزش و پرورش و بخش مالی-اقتصادی نظارت خواهد داشت.
باید خاطرنشان کرد که رسانه‌های دولتی اغلب سردار بردی محمداف را “پسر ملت” می‌نامند و مشارکت فعال وی را در زندگی سیاسی “نماد تداوم نسل‌ها” می‌خوانند. بنابراین، رشد فعال مقام و منزلتِ تنها پسر رئیس جمهور، کسی را متعجب نمی‌کند. انتصاب سردار بردی محمداف به عنوان معاون نخست وزیر یک گام دیگر رو به جلو بود.
*ترکمنستان در انتقال قدرت همواره رفتار خاصی از خود نشان داده است. طی سال گذشته که کرونا افزایش یافت، همسایگان ترکمنستان (ایران، افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی) مجبور شدند مشکلات زیاد مرتبط با انتقال قدرت را از طریق قلمروی این کشور تحمل کنند. شما این رفتار ترکمنستان را چگونه ارزیابی می‌کنید و آیا تکرار آن در سال جاری امکان پذیر است؟
کوریلیوف: ترکمنستان یکی از اولین کشورهای پساشوروی بود که در راستای شیوع کرونا مرزهای خود را بست. به منظور پیشگیری از شیوع کرونا، در وهله اول، مرز برای شهروندان چین، ایران، افغانستان، ازبکستان بسته شد. یعنی کشورهایی که شدیدترین وضعیت اپیدمی در آنها مشاهده می‌شد. کمی بعدتر کشور به طور کامل منزوی شد. همچنین در چارچوب تلاش‌های طولانی مدت پیرامون محدودیت شیوع کرونا، دولت ترکمنستان برای حمل و نقل کالاهای خارجی و بستن تمام مرزهای زمینی با افغانستان، ایران، قزاقستان و ازبکستان، دستور موقت صادر کرد. لازم به ذکر است که ترکمنستان اولین کشور در منطقه نبود که به دلیل کرونا این اقدامها را انجام داد.
یک کشور آسیای مرکزی دیگر که موقتا مرزهای خود را به روی حمل و نقل جاده‌ای بین‌المللی بست، تاجیکستان بود. دیگر کشورهای پساشوروی هم به خاطر پاندمی محدودیت‌های مختلف را برای حمل و نقل جاده‌ای کالاها اعمال کردند. با این حال، این گونه اقدامهای شدید، تاثیر جدی بر وضعیت اقتصادی کشورهای آسیای مرکزی داشتند. در یک سال اخیر، وضعیت اقتصادی در تمام کشورهای مذکور – که با کاهش میزان تولید، افزایش بیکاری، کاهش روابط تجاری و تولیدی، کاهش تقاضای داخلی، تورم و کاهش ارزش پولهای ملی همراه بوده است – وخیم شده است.
در اینجا باید خاطرنشان کرد که در نشست دولت ترکمنستان حتی یک بار به تاثیر کرونا بر اقتصاد ملی و همچنین به بحران اقتصادی جهانی مرتبط با کووید-۱۹ اشاره نشد. هیچ چیز در مورد کاهش تجارت فرامرزی و کاهش فعالیت اقتصادی خارجی و تاثیر این فاکتورها بر اقتصاد ملی گفته نشد. نه به اقدامهای دولت و نه به برنامه‌های مرتبط با پاندمی و پیشگیری از آن اشاره نشد. با این وجود، به گفته مقامهای دولتی ، سرویس گمرک دولتی ترکمنستان همه کار انجام می‌دهد تا ترکمنستان برای عبور کالاها در شرایط پیچیده ناشی از پاندمی جذاب و مناسب باشد.
*ترکمنستان در یک سال اخیر از طریق تعامل با آمریکا و ازبکستان پویایی روزافزون را در فرآیند صلح افغانستان نشان داد. از دیدگاه شما، فعالیت عشق آباد در مسئله افغانستان با چه منافعی در ارتباط است؟
کوریلیوف: علاقه روزافزون عشق آباد به مسئله افغانستان با چندین فاکتور در ارتباط است. افغانستان و ترکمنستان دارای روابط متقابل تاریخی و فرهنگی طولانی مدت هستند. در حال حاضر، ترکمنستان به دنبال راه‌های جدید برای کمک به ملت افغانستان و گسترش روابط سنتی- دیپلماتیک، تجاری- اقتصادی و فرهنگی-انسان دوستانه است. برای افغانستان که به دریا دسترسی ندارد، کریدورهای حمل و نقل چندجانبه مدرن که باعث پیشرفت ترکمنستان می‌شوند، چشم‌اندازهای بزرگی را ایجاد می‌کنند. در این راستا، گسترش روابط تجاری-اقتصادی متقابلا سودمند با استفاده از امکانات کریدور ترانزیتی-حمل و نقل بین المللی لاجورد مورد توجه قرار دارد.
علاوه بر این، فاکتور مرز طولانی بین این دو کشور اهمیت زیادی در ایجاد زندگی صلح آمیز در افغانستان دارد. بدین ترتیب، درگیری‌های نظامی داخلی در افغانستان ممکن است به ناآرامی در مرز این کشورها منجر شود که برای امنیت ملی ترکمنستان غیرقابل قبول است. همچنین فاکتور اقتصادی در بخش صادرات گاز ترکمنستان اهمیت زیادی در عادی سازی روابط بین این دو کشور دارد. در حال حاضر، ساخت خط لوله گاز تاپی به طول ۱٫۷۳۵ کیلومتر از ترکمنستان به افغانستان، پاکستان و هند با سرعت زیاد در حال انجام است.
*مسئله انتقال قدرت یکی از مسائل جدی در ترکمنستان است. با توجه به افزایش مقام و منزلت سردار بردی محمداف، آیا باید در انتظار آغاز انتقال قدرت در کشور در سال جاری بود؟
کوریلیوف: پیشرفت سیاسی سریع پسر قربانقلی بردی محمداف به این شایعات که بردی محمداف کوچک ممکن است جای پدر را بگیرد، دامن می‌زند. باید خاطرنشان کرد که چنین تصویری اغلب در کشورهای آسیای مرکزی مشاهده می‌شود، چرا که فرزندان روسای جمهور کشورهای آسیای مرکزی سِمَت‌های عالی مختلف را در کشورهای خود در اختیار دارند و مقام و منزلت آنها معمولا در حال افزایش است. ملت این ژست سیاسی را “نماد تدام نسل‌ها” می‌نامند. البته باید خاطرنشان کرد که در سال جاری برگزاری انتخابات برای ریاست جمهوری انتظار نمی‌رود. طبق قانون اساسی، در صورت ناتوانی رئیس جمهور، وظایف وی به رئیس مجلس واگذار می‌شود. در قانون اساسی همچنین گفته شده است که رئیس جمهور باید حداقل ۴۰ سال سن داشته باشد. در حال حاضر، سردار بردیمحمداف ۳۹ سال سن دارد. لازم به ذکر است که رئیس جمهور کنونی هم ، فعلا سالم است و گام‌های مربوط به پیشرفت پسرش را باید یک بازی طولانی دانست.
*یکی از مهمترین گام‌های سیاسی خارجی ترکمنستان در سال گذشته، انعقاد تفاهم نامه مهم با آذربایجان پیرامون میدان نفت و گاز “دوستس” در دریای خزر بود. شما این تفاهم نامه را چگونه ارزیابی می‌کنید و آیا معتقدید که با انعقاد این تفاهم نامه، اجرای پروژه ترانس کاسپین به واقعیت نزدیک تر شده است؟
کوریلیوف: یادداشت تفاهم بین دولت ترکمنستان و آذربایجان پیرامون اکتشاف و توسعه مشترک منابع هیدروکربن میدان “دوستی” در دریای خزر با تصویب آن توسط پارلمان‌های دو کشور، یک دستاورد مهم در مسیر حل و فصل مسائل دوجانبه مربوط به مالکیت این میدان در طول بیش از یک چهارم قرن بود. با این وجود، هنوز هم مسائل خاصی وجود دارند که اجرای پروژه ترانس کاسپین را تحت تاثیر قرار می‌دهند. این مسائل به شرح زیر است:
اولا، کنوانسیون رژیم حقوقی خزر که در مورخ ۱۲ اوت سال ۲۰۱۸ در قزاقستان توسط روسای جمهور کشورهای حاشیه خزر به امضا رسید، هنوز به اجرا در نیامده است. همانطور که مشخص است، پارلمان ایران هنوز این سند را تصویب نکرده است. این امر ممکن است مانع اصلی در مسیر اجرای پروژه مورد بررسی باشد. دلیلش رقابت آن با اهداف ایرانی پیرامون تحویل منابعش است.
دوم، افزایش سه برابری پیشنهادی هزینه تاسیس زیرساختِ کریدور گازی جنوبی. بلاتکلیفی طولانی مدت طرف‌ها (ترکمنستان و آذربایجان) برای مسئله میدان نفت و گاز دوستلوق در دریای خزر ممکن است مستلزم سرمایه گذاری‌های بیشتر باشد. با توجه به جنبه قبلی این مسئله، خرید گاز ترکمنستان به نفع مصرف کنندگان اروپایی نیست، چرا که امکان دریافت آن از دیگر منابع نیز وجود دارد.
سوم، از دیدگاه کارشناسان با توجه به پیمان سبز و اهداف مربوط به کاهش انتشار کربن، کل گاز جدیدی که وارد اتحادیه اروپا می‌شود باید کربن زدایی شود. این بدان معناست که در صورت عدم امکان کربن زدایی آن، قرارداد طولانی مدت جدید برای گاز طبیعی منعقد نخواهد شد. به طور همزمان باید به گرایش کشورها به توسعه میادین جایگزین انرژی اشاره کرد. یکی از این میادین، منابع تجدید پذیر هستند که جایگزین منابع سنتی انرژی می‌شوند. دلیل جستجوی منابع جایگزین انرژی، دریافت آن از منابع طبیعی تجدیدپذیر یا پایان ناپذیر است.
چهارم، اجرای پروژه ترانس کاسپین ممکن است در رقابت با خط لوله گاز ترانس آناتولی با شکست مواجه شود. جمهوری آذربایجان برای عرضه منابع انرژی خود به اروپا چندین جایگزین دارد. در این راستا، خط لوله گاز ترانس آناتولی یک نمونه واضح است. علاوه بر این، روابط بین آذربایجان و ترکیه گسترده تر از روابط با ترکمنستان است.
پنجم، موقعیت روسیه هم اهمیت زیادی دارد. تامین کننده اصلی منابع انرژی اروپا بدون شک طرفدار اجرای پروژه مورد بررسی نیست. چرا که این پروژه ماهیت رقابتی دارد.
*سال گذشته یکی از پیچیده‌ترین دوران در روابط بین ایران و ترکمنستان بود. شما این روابط را در سال گذشته چگونه ارزیابی می‌کنید؟ این روابط چه چشم اندازهایی در آینده دارند؟
کوریلیوف: ترکمنستان و ایران مدتهاست که در حوزه گازی با هم همکاری دارند. بارها پیرامون عرضه گاز مسائلی بوجود آمده است. با این حال، در اوایل سال ۲۰۱۷ طرف‌ها نتوانستند به طور مستقل این مسائل را حل و فصل کنند. از ۱ ژانویه سال ۲۰۱۷ ترکمنستان عرضه گاز را به ایران متوقف کرد و دلیلش بدهی گازی ۱٫۸ میلیارد دلاری ایران بود. ایران به نوبه خود خواستار تجدیدنظر در قیمت‌های ناعادلانه بود، در غیر این صورت تهدید به شکایت کرد.
در نتیجه، ایران از ترکمن‌گاز به دادگاه داوری بین المللی شکایت کرد. در اوایل جولای سال ۲۰۲۰ دادگاه داوری بین‌المللی حکم خود را در مورد درگیری گازی ایران-ترکمنستان اعلام کرد که طبق آن، ایران باید تقریبا ۲ میلیارد دلار به ترکمنستان پرداخت کند تا بدهی گازی خود را از سال ۲۰۰۷ تا سال ۲۰۱۳ پرداخت نماید. همچنین دشواری سال ۲۰۲۰ برای هر دو کشور این بود که به دلیل شیوع کرونا مرزهای بین دو کشور بسته شد.
رسانه‌های ایرانی بارها در مورد احیای ایست های بازرسی گزارش داده‌اند. آنها برای مدتی کوتاه باز شدند و سپس دوباره فعالیت خود را متوقف کردند. به عنوان مثال، در ماه سپتامبر، ترکمنستان برای سه روز ایست بازرسی مرزی سرخس را برای کامیون‌ها باز کرد. پس از ۹ ماه تعطیلی به دلیل شیوع کرونا، پایانه گمرکی لطف آباد که در مرز ایران-ترکمنستان مستقر است، یک بار دیگر باز شد. روزانه ۱۰ کامیون ترانزیتی اجازه دارند از طریق لطف آباد؛ از ایران به ترکمنستان بروند. تمام این محدودیت‌ها به رکود قتصادی در هر دو کشور منجر شد. اما با این وجود، مشکلات بوجود آمده به هیچ وجه تاثیری بر روابط دوستانه ایران و ترکمنستان نداشت.
۸ آوریل سال ۲۰۲۱ قربانقلی بردی محمداف، رئیس جمهور ترکمنستان محمد جواد ظریف، وزیر خارجه ایران را به حضور پذیرفت. سپس مشاوره‌های بین سازمانی در وزارت خارجه ترکمنستان برگزار شد. در جریان مذاکرات، طرف‌ها طیف وسیعی از مسائل مربوط به روابط ترکمنستان-ایران را در حوزه‌های سیاسی-دیپلماتیک، تجاری-اقتصادی و فرهنگی-انسان دوستانه مورد بحث و گفتگو قرار دادند. آنها همچنین بر اشتراک مواضع پیرامون حفظ امنیت و ثبات منطقه‌ای تاکید و در مورد افغانستان تبادل نظر کردند.
مسائل دریای خزر، از جمله تحلیل اسناد حقوقی موجود و آماده سازی برای ششمین نشست خزر به طور مفصل مورد بررسی قرار گرفت و هر دو به توسعه همکاری پیرامون این موضوع ابراز علاقه کردند. به گزارش رسانه‌های ترکمنستان، در پایان این مذاکرات، وزرای خارجه هر دو کشور “برنامه همکاری بین وزارت خارجه ترکمنستان و ایران را برای سالهای ۲۰۲۲-۲۰۲۱” امضا کردند. / مطالعات راهبردی شرق
